आजीचे घर

   परवा आजोबांकडे गेले होते. खूप वर्षांनी गेले. ज्या घरात माझे सगळे बालपण गेले त्या घरात कॉलेज, आय. आय. टी. अन मग लग्न ह्या गोष्टींमुळे कित्येक वर्षात पाऊलच ठेवता आले नव्हते. नानांना खूप आनंद झाला होता मी गेल्यामुळे... पण मी मात्र जुन्या आठवणींनी घायाळ झाले..

    हेच घर..नाना-आजी रिटायर व्हायला आल्यावर त्यांनी हे घर घेतले. आधी भाड्याची अनेक घरे, मग २ खोल्यांचे छोटेसे घर असा प्रवास करत करत पेशाने शिक्षक असलेले नाना-आजी आज रिटायर झाल्यावर स्वतःच्या सुटसुटीत अशा तीन खोल्यांच्या घरात आले. मुळातच आहे त्यात मजेत राहण्याचा स्वभाव असलेल्या आजीने आता रिटायर होणार म्हणल्यावर तर आणखीच वेगवेगळे प्लान बनवले. घर छान सजवले. संध्याकाळी बाल्कनीत बसून मोकळ्या हवेचा आस्वाद घेण्यासाठी झोपाळा बांधून घेतला. घरात मांजरे पाळली.

    ह्याआधीही आजीकडे काही कमी मजा असायची असे नाही. २ च खोल्यांचे घर होते पण आनंदाने पूर्ण भरलेले. शनिवारी शाळा सुटली की घरी येऊन जेवायचे न कपड्यांचे बोचके बांधून सायकलवर बसून सुसाट वेगाने आजीकडे जायचे. एकदा आजीकडे गेले की काहीही करा, कसेही वागा, कोणी ओरडायला नाही की काही नाही. 
   दुपारी आजोबा सगळ्या दारे-खिडक्या-पडदे बंद करून झोपायला जायचे. त्यांच्या घोरण्याचा आवाज एकदा सुरु झाला की आम्ही आमचे उद्योग करायला मोकळे. आजी, मावश्या, मी अन असेल तर दादा असे ओळीने पांघरूण  घेऊन आडवे व्हायचो. थोड्या वेळाने आजी झोपली की आमची हळू आवाजात बडबड सुरु व्हायची. फालतू विनोद, पाचकळ गप्पा- गोष्टींना ऊत यायचा. कधी कधी खिदळणे कंट्रोल न झाल्याने हसण्याचा मोठा आवाज ऐकून आजोबांची झोपमोड व्हायची. "झोपा की रे आता का मारू दोन फटके..." असे उगाचच ऐकवून ते परत झोपी जायचे. आमचे उद्योग परत चालू व्हायचे. डोक्यावर पांघरूण ओढून रिमोट कंट्रोलची वेगवेगळी बटणे दाबत लाल दिवा कसा लुकलुकतोय ते पाहत बसणे, एकमेकांना चिमटे काढणे, कागदावर खेळ खेळणे ह्यात अख्खी दुपार निघून जायची. मध्येच भूक लागली की फ्रीजमध्ये डोके खुपसून डोळ्यांना दिसेल तो खाऊ खायचा. आजीच्या फ्रीजमध्ये सरबते, काजुकंद, चॉकलेट्स ह्यांची रेलचेल असायची. अशा पद्धतीने दुपार घालवल्यावर आजी-आजोबांची उठायची वेळ व्हायची. मग उठल्यावर आजी मस्त चहा करायची. मग मावशीने straw ची बाहुली बनवण्यासाठी आणलेल्या straw ढापून त्यांनी चहा पिणे, बशीत चहा ओतून मांजरीसारखे चाटत चाटत दूध पिणे आदि प्रकार निवांतपणे चालत राहायचे.

    संध्याकाळ झाली की आजीचा ठराविक प्रोग्राम सुरु होई. आधी आजी स्वच्छ हात-पाय-धुवायची. मग खुर्चीत बसून आधी चेहऱ्यावर, मानेवर पावडर चोपडायची. मग केसांना काजळ लावून त्यांना काळा रंग आणायची. मग मस्त पेपर-पुस्तके वाचत बसायची. तिचा हा कार्यक्रम चालू झाल्यावर आम्ही खेळायला जायचो. परत येऊन हात-पाय धुवून, शुभंकरोती म्हणेस्तोवर जेवायची वेळ यायची. आजीची आमटी मस्त असायची. सर्व पदार्थ स्वैपाकघरातून हॉल मध्ये आणायचे, ताटे-वाट्या-भांडी घ्यायचे न मग जेवायला बसायचे. हसत-खेळत-गप्पा मारत जेवण व्हायचे. मग झोपायची तयारी... गाद्या घालायच्या  न लोळायला लागायचे. दिवे मालवले की आजी भुताच्या गोष्टी सांगू लागायची. भीती वाटून मावशीच्या कुशीत डोके खुपसून लपून बसल्यावर कधी झोप लागायची ते कळायचे नाही.

    आजीकडे सकाळी लवकर उठायचे वगरे काही नियम नव्हते. तेव्हा लवकर जाग आली की लोळत पडायला भरपूर वाव होता. मुळात जाग यायची तीच आजोबांच्या "राजी-मंजी उठा आता...किती वाजले पहा जरा!" (राजी-मंजी ही माझ्या मावश्यांची टोपण नावे)...आजोबा ही वाक्ये अनेक वेळा त्याच आवाजात रिपीट करत राहायचे कारण ज्याला त्याला मनापासून इच्छा झाल्याशिवाय कोणीही उठणार नाही ह्याची त्यांना खात्री होती. पण अमुक एक वेळ झाली तरी गजर करायचे काम जसे घड्याळ   करते तसे हे वाक्य म्हणण्याचे काम आजोबा दिवसें-दिवस, वर्षानुवर्षे करीत असत.

    झोपेतून उठले की आवारा-आवर, स्वैपाक सुरु व्हायचे. Background ला जुनी गाणी, बहुधा गीता दत्तची, चालू असायची. सैया मिलने आना रे, बाबूजी धीरे चलना, मूड मूड के ना देख इत्यादी गाणी ऐकली की अजूनही माझ्या डोळ्यासमोर तेव्हाचे वातावरण उभे राहते. अशा प्रकारे हसत-खेळत-कामे करत पुढचा दिवस सुरु व्हायचा.

    नंतर नानी-नाना नव्या घरी आले. तिकडे आधी म्हणाले तसा झोपाळाही होता. मांजरे होती. नवनवीन मित्र-मैत्रिणी होते. मजाच मजा. नानी ही एक फार रसिक व्यक्ती होती. तिला नाटक-सिनेमे ह्यांची भयंकर आवड होती. अनेक नाटक-सिनेमांच्या कॅसेटस तिच्याकडे होत्या. ते पहायलाही मजा यायची. तिच्या ह्या रसिकतेला काळाची मर्यादा नव्हती. जुने सिनेमे, जुनी गाणी, जुने डान्स जेवढे तिला आवडायचे तेवढेच नवेही. मला आठवतंय तिला प्रभू देवाचा डान्स फार आवडायचा म्हणून मावश्या, नानी-नाना, मी, दादा आणि आई-बाबा असे डेक्कन थेटरला जावून "हमसे हे मुकाबला" हा पिक्चरही पहिला होता....

    आजोळी अशीच मजा करत गेलो. मधल्या काळात माझ्या एका मावशीचे लग्न झाले. तिला मुलगा (अमित) झाला. तिचे बाळंतपण आजीकडेच झाले. घरात भरपूर खेळणी आली. अमितचे कौतुक करण्यात आणि काळजी घेण्यात काही काळ गेला. खूप आनंदात दिवस चालले होते.

    पण सगळेच छान होत राहिले तर ते आयुष्य कसले. तापाचे निमित्त होऊन तब्येतीने एकदम व्यवस्थित असलेली आजी पंधरा दिवसात गेली. आजोबांचा धीर पूर्ण खचला. घरात आजोबा न धाकटी मावशी असे दोघेच जण उरले. ज्या घरात लाड करून घेण्यासाठी जात होते तिथे आजीचे मरणोत्तर संस्कार करण्यासाठी न नंतर मावशी-आजोबांना मानसिक आधार द्यायला म्हणून राहायला जाण्याची वेळ आली. नंतर धाकट्या मावशीचेही   लग्न झाले. घरात आजोबा एकटे राहू लागले. घरातली एकेक वस्तू घराबाहेरची वाट धरू लागली. शो-केस मध्ये तोर्यात मिरवणाऱ्या वस्तूंवर धुळीचे थर  बसू लागले. घर सुने वाटू लागले.

    आजोबांच्या घरी परवा पाउल टाकल्यावर एवढा सगळा काळ डोळ्यासमोरून झरझर येऊन गेला. गळा दाटून आला, डोळ्यातले पाणी कधी एकदा बाहेर यायला मिळते याची वाट पाहू लागले. लग्न झाल्यावर सासरी जाताना रडायचे नाही असे मनाशी पक्के केले होते तेव्हा ह्या अश्रूंना बांध घालण्याची कला अवगत झाली ती  आज कमी पडली. हसत-हसत आजोबांना निरोप देऊन बाहेर पडले तशी मात्र डोळ्यातून अश्रूंच्या धारा वाहू लागल्या. आत्ता मस्त मजेत असलेल्या हिला एकदम झाले तरी काय हे मात्र अभिजीतला कळले नाही...

वल्ली अशी व्यक्ती

    सेल्वी: वय ३५, उंची ५ फूट, काळा रंग, सडपातळ बांधा..वर्णन "आपण ह्यांना पाहिलात का?" मधील एखाद्या हरवलेल्या व्यक्तीचे नसून माझ्याकडे कामाला येणाऱ्या बाईचे आहे. ह्या वर्णनात काही विशेष नाही पण ते वाचून तुमच्या डोळ्यासमोर जी वक्ती उभी राहू शकते त्यापेक्षा सेल्वी खूप वेगळी आहे. आजपर्यंत अनेक कामवाल्या बायका मी पाहिल्या पण सेल्वीसारखा नमुना सापडणे ही अशक्य गोष्ट आहे. असे काय वेगळे आहे सेल्वीमध्ये? वाचा म्हणजे समजेल.

    पहिला दिवस. समोरच्या दुकानदाराला सांगून ठेवले होते की एखादी कामवाली बाई ओळखीची असेल तर पाठवून दे. संध्याकाळी बेल वाजली. दार  उघडले. समोर कोणी दिसेना. बाहेर मान काढून आजूबाजूला पहिले तर नवीन जागी गेल्यावर लहान मुले जशी बावरून उभी असतात तशी सेल्वी उभी होती. आत बोलावले. काम काय आहे, पैसे, वेळ वगैरे ठरले. मी ऐकले होते की बंगलोरमध्ये नीट बोलणारी बाई मिळणे अवघड आहे. इथे कामवाल्या बायकांना भयंकर भाव असल्याने त्यांचे कामाचे भावही तितकेच जास्त असतात आणि वागणे म्हणजे चितळ्यांकडे काम करणाऱ्या माणसांहूनही तुसडेपणाचे असते. (चितळ्यान्चा वारंवार उद्धार करण्यासाठी मी तुमचीच माफी मागते पण दरवेळी पुण्याला गेल्यावर ते एक नवी हिट देऊन मला त्यांचा विसर पडू नये ह्याची ते पुरेपूर काळजी घेतात त्यामुळे त्यांची आठवण काढल्याशिवाय मलाही चैन पडत नाही. असो.) तर बंगलोरमधल्या बायकांची अशी प्रतिमा माझ्या मनात असताना सेल्वीला भेटून मला जरा बरे वाटले. पण प्रथमदर्शनी ही व्यक्ती माझ्या पोस्टचा विषय बनेल असे काही मला वाटले नाही.

सेल्वी रोज कामाला येते आणि रोज नवनवीन कारनामे करते किंवा ऐकवते. त्यामुळे तिचे किस्से सांगायला एक पोस्ट नक्कीच पुरे पडणार नाही पण 'निवडक सेल्वी' मला ह्या पोस्टमधून कॅप्चर करता येतीये का ते पाहते. किस्से वाचताना सेल्वीचे वय ३५ आहे हे लक्षात घेऊन वाचल्यास किस्से आणखी रंगतदार वाटतील.

हा किस्सा मला अभिजितने सांगितला. सांजवेळ झाली होती. लाईट गेले होते. मी कामाहून यायची होते. अभिजित घरात एकटा होता. हॉलमध्ये फक्त एक मेणबत्ती लावलेली होती. सेल्वी पायाचा आवाज न करता वर आली. बाहेर थंडी असल्याने तिने फरचा कोट घातलेला होता. अभिजीतला घाबरवण्यासाठी म्हणून सेल्वी भूतासारखा आवाज करत घरात शिरली. फरच्या कोटमुले मेणबत्तीच्या प्रकाशात खरच एखाद्या विचित्र प्राण्यासारखी दिसत होती. न आमच्या आसपास लहान मूल कोणी नसल्याने (आणि मोठ्या माणसांनी असे वागणे अपेक्षित नसल्याने) तिचे ते रूप पाहून अभिजीत खरच दचकला. न तो दचकलेला पाहून सेल्वी हसत सुटली. मी घरी आल्यावर भैयाची कशी मजा केळी ह्याची स्टोरी सेल्वीने छान मसाला लावून मला सांगितली. नंतरचे काम सेल्वीने एका हातात मेणबत्तीन धरून दुसऱ्या हातात फडके-झाडू धरून पूर्ण केले. तिचा स्वभाव गंमतीशीर नसता तर तिचे ते भयंकर स्वरूप पाहून मला नक्की भीती वाटली असती.

बंगलोरमधील बायकांना हिंदीतून बोलता येत नाही (ते अपेक्षितही नाही). पण सेल्वीला मात्र बऱ्यापैकी चांगले हिंदी येते. केवळ हिंदीतून बोलणेच नाही ८०-९०च्या दशकातल्या सिनेमातील गाणीही सेल्वीला चांगलीच माहित आहेत. अभिजीत घरी नसेल की नामी संधी पाहून तर सप्तकात सेल्वी 'मुझे नींद न आये, परदेसी परदेसी, देखा ही पेहली बार ' इत्यादी गाणी गात असते. ह्या तिच्या कालाकारीबद्दल मी तिला दाद देणेही तिला अपेक्षित असते. त्यासाठी प्रत्येक गाणे संपले की टी माझ्याकडे लाजून पाहते अगदी कविता म्हणून दाखवली की लहान मुले लाजतात तशी.

    एकदा संध्याकाळी मी कामावरून येत होते. ६.४५ वाजले होते. सेल्वी आमच्याकडे यायची वेळ आहे ७.३०. सेल्वी जनरल रस्त्यातून हिंडत होती. मला पाहून म्हणे चाल आज मी तुझ्याकडे लवकर येते. म्हणले चल. आमच्या घराच्या खालचे फाटक उघडेपर्यंत सेल्वी माझ्याबरोबर चालली. घराचा जिना आल्यावर पाळायला लागली. म्हणले कसली घाई आहे. म्हणे भर भर जाते न भैयाची मजा करते. पळत पळत गेली न रोजच्या सवयीनुसार गेल्या गेल्या ओरडली 'म्याडम किधर ही?'  अभिजीत म्हणाला आली नाही अजून. सेल्वी मुद्दाम भीतीचे नाटक करत म्हणे "७.३० बाज के हो गया म्याडम नी आयी अब तक?" आता ६.३० ची वेळ. बाहेर उजेड होता. अभिजीतला कळले की ती मजा करत आहे. तो म्हणाला अभी टीम नही हुआ ना, आयेगी. तरी हिचे घाबरण्याचे नाटक चालूच. शेवटी मी वर पोचल्यावर आणखी एकदा भैयाला आपण कसे फसवले ह्याचे स्वतःच समाधान वाटून घेऊन, हसत-हसत बाईसाहेब कामाला लागल्या.

    सेल्वी अतिशय भोळी आहे. तिच्या सांगण्याप्रमाणे तिच्या आई-वडिलांनी तिला खऱ्या जगाचा अनुभवच घेऊ दिलेला नाही. आमच्या गल्लीपलीकडे तिने कधी पुन टाकलेले नाही. लग्नानंतर तमिळनाडूतील कोणत्याश्या गावी नवर्यासोबत गेली. आधी २ मुली झाल्या. मुलगा पाहिजेच ह्या सासूच्या आग्रहाखातर अजून एक पोर जन्माला घातले. ह्यावेळी नशिबाने (?) मुलगा झाला. काही काळ बरे चालले. नंतर नवरा दारूच्या आहारी गेला. सेल्वीला, मुलांना मारू लागला, कसेही वागू लागला. तेव्हा मुलांना घेऊन सेल्वी आपल्या आई-वडिलांकडे निघून आली. डोक्याला छप्पर, खायला अन्न न मुलांचा सांभाळ ह्यासाठी सेल्वी आई-बाबांना ३००० रुपये देते. सेल्वीची अशी परिस्थिती पाहता काही लोक सेल्विच्या मुलांची फी भरतात. परंतू त्याबदल्यात सेल्वीकडून कितीही काम करून घेतात. सेल्वीही काही कमी नाही. ती मुलांसाठी रोज प्रत्येकी एक पर्लेजीचा पुडा, पाव-पाव लिटर दूध घेऊन जाते. समोरच्या दुकानदाराला ती महिन्याचे १ हजार रुपये देते. त्यात हा सगळा खुराक, शाम्पू, साबण इत्यादी गोष्टी नेते. सेल्वीकडे चंद्रमुखीचा ब्लाउज (असेही काही असते हे तिच्याकडूनच कळले), अमक्या स्टाईलची साडी, तमक्या स्टाईलची टिकली अशा वस्तू असतात. सेल्वी पार्लरमधून हेयर-कट करून घेते. काळजीपोटी एकदा तू काही सेव्हिंग करतेस की नाही असे विचारले असता ती शून्य सेव्हिंग करते असे कळले. "तुझा नवरा सोबत नाही. दोन मुली आहेत त्यांची लग्ने कशी करशील?" असे विचारले असता मुलगा (जो आत्ता ५ वर्षांचा आहे) करून देईल ना असे म्हणाली. असे विचार करून चालणार नाही हे समजावून दिले असता ५ मिनिटांसाठी थोडे विचारात पडली पण बहुधा आयुष्य हे असल्या  गोष्टींची काळजी करण्याइतके स्वस्त नाही असा विचार करून पुन्हा मूळ पदावर आली. कधी कधी ह्या भोळेपणामुळे तिची काळजी वाटते.

   लोकही साधे नसतात. एका गाण्याचे क्लास घेणाऱ्या बाईंकडे ही कामाला जाते. त्यांनी हिच्या डोक्यात घालून ठेवले की "मुलांना गाणे शिकव म्हणजे शाळेत बक्षिसे मिळायला लागतील, पुढे मोठी होऊन खूप कमावतील. दुसर्यांकडून मी महिन्याला ४५० रुपये घेते तुझ्याकडून मात्र प्रत्येकी २५० घेईन." झाले हिच्या डोक्यात भूत बसले. रोजच्याप्रमाणे इकडच्या तिकडच्या गप्पा सांगायला सुरवात केल्यावर तिने मला हे सांगितले. मला तिला नित समजवावे लागले की असे काही करण्यापेक्षा पैसे साठवून ठेव थोडे. काही दिवसांनी परत बाईसाहेब मला विचारत होत्या "कम्प्युटरची किंमत काय असते? विचार करतीये मुलांसाठी एक घ्यावा!" धन्य! काय बोलावे मला कळेना. मुलगा आहे इंग्लिश मिडीयमला. मुली कन्नड मिडीयम मध्ये. तिघेही क्लासला जातात. शिवाय मुलींना इंल्गीश यावे ह्यासाठी बाई स्पेशल इंग्लिशची  ट्यूशन शोधात आहेत. अंथरून पाहून पाय पसरावेत पण हे सेल्वीला कसे कळणार. मुलांना इंग्लिश शिकवले की त्यांना आपोआप छान नोकरी लागेल अशी तिची धारणा कोण दूर करणार? मुलांना रोज बिस्किटे खायला घालून खुश ठेवण्यापेक्षा स्वतः त्यांना थोडा वेळ दिला तर त्यांना जास्त आनंद मिळेल हे तिला केव्हा कळणार? खूप समजावले तरी सेल्वी तशीच.

कधी कधी असे वाटते की ही माणसे काही नसताना किती सुखी असतात...आपणच सगळे असून दुःख शोधून काढत असतो बहुधा. घर-गाडी-करियर-म्हातारपणासाठी सेव्हिंग करता करता आहे ते सुख खर्च करत राहतो... उद्याची चिंता ना करता हाती येणारा प्रत्येक क्षण मनाला येईल तसा उपभोगून स्वछंदीपणे जगणारी सेल्वी बरोबर की उद्याची काळजी करत, प्रत्येक पाउल जपून, मोजून-मापून टाकण्यात हाती असलेले अनेक क्षण खर्ची घालणारे आपण बरोबर?

(सेल्वीबद्दल लिहिण्यासारखे पुष्कळ आहे पण वेळेअभावी जेवढे जमले तेवढे लिहिले...सेल्वीचे नाव-नवीन प्रताप पाहता माझ्या इतरही पोस्ट्स मध्ये तिचा रेफरन्स येताच राहील...)